Tous les articles par Stevens Azima

A propos Stevens Azima

Agwo-ekonomis. Lib. Fouyapòt.

Lwa demann, lèt bebe ak lòt jimnastik

Atik an kreyòl, Ayiti, Ekonomi, Manje, , , 
Ide santral biyè sa a: Se rasyonalite nou kòm konsomatè ak valè nou bay kèk pwodui an fonksyon bidjè nou ki esplike jan nou reyaji lè pri pwodui yo chanje.

Anpil nan nou abitye tande pale de lwa òf ak demann. An jeneral, yo prezante l tankou se te yon prensip natirèl ekonomi an. Menm jan pezantè fè depi w lage yon woch l ap tonbe desann nan, se konsa ta sanble depi pri byen yo (oswa pwodui yo) chanje, kantite yo ofri ak achte nan byen sa yo ap chanje tou, swa nan menm sans ak pri a (nan ka òf la) swa nan sans kontrè a (nan ka demann nan). Jodi a n ap konsantre sou lwa demann nan sèlman.

Dapre lwa demann nan, an tou ka nan vèsyon senp li a, nou atann nou depi pri yon pwodui monte, moun ap gen tandans achte l mwens. Konbyen fwa w al nan makèt pou w al achte yon pwodui epi finalman ou pa achte l paske w dekouvri pri a ogmante ? Men kon sa tou, gen bagay nou konn sezi wè plis yo chè, se plis moun achte yo. Gen 2 ka. Premye ka a gen pou wè ak sa yo rele byen Veblen yo (byen liks, pou fè wè). Nou p ap pran egzanp iPhone nan, Donia Luc ofri nou dènyèman, sou paj Facebook li, yon egzanp ki pi ayisyen e ki pouse nou reflechi: ka paran ki ap chèche lèt ki pi chè a pou yo achte pou pitit yo, menm lè gen lòt lèt ki pa chè ki ka fè menm travay la. Nan ka sa se kapab paske nou ann afè ak yon byen Veblen oubyen paran yo ka sensèman panse plis lèt la chè se plis li bon kalite.

Byen Veblen yo vyole lwa demann nan, nou p ap analize yo jodi a. Gen yon lòt sitiyasyon ki vyole lwa demann nan, se byen Giffen yo. Yo menm tou, lè pri a ogmante, konsomasyon yo ogmante tou, vise vèsa. Men rezon ki fè sa se pa paske se yon pwodui liks non, youn nan rezon yo kapab akoz se yon pwodui nesesite. Yon egzanp klasik, se pen. Marshall te fè lojik sa kon sa nan epòk 1890 yo: si pri pen an ogmante, moun yo oblije achte mwens nan lòt pwodui tankou vyann, e kòm pen an toujou sa yo ki pi fasil pou jwenn nan, olye yo konsome l mwens lè pri a ogmante yo vin konsome l plis toujou. Nan liv Repenser la pauvreté a, yon liv nou pale souvan de li isi a, Duflo ak Banerjee dekri yon etid Robert Jensen ak Nolan Miller te fè kote yo te sibvansyone manje de baz (ble nan yon ka, diri nan lòt ka a) moun yo nan de rejyon an Chin. Sibvansyone yon pwodui se tankou w te bese pri l. Otè yo dekouvri, olye moun yo konsome plis ble, plis diri (etandone pri pwodui sa yo bese), yo vin konsome pwodui sa yo mwens epi yo vin lage nan manje kribich ak vyann! Sa se yon vyolasyon lwa demann nan jan nou abitye tande l la, e nan biyè sa nou pral wè pi an detay kòman nou ka esplike paradòks sa a.

Men sa ki pi frapan toujou, malgre ti eksepsyon sa yo, se jan ekonomi an an jeneral suiv tandans lwa demann nan. Ou mèt tande sa w tande, pou anpil pwodui, depi pri a monte (twòp), moun yo ap achte l mwens. Ki « men » k ap dirije bagay sa? Poukisa gen pwodui lwa demann nan mache pou li epi gen lòt ki pi wondonmon? Ki sa teyori ekonomik lan ka aprann nou sou sa? Nan biyè sa nou pral eseye bay yon repons kout, san trasaj koub ak matematik (n ap rezève yon biyè espesyal pou sa).

Gen 2 eleman nou dwe reyini pou nou konprann ki sa ki pouse moun yo chanje konpòtman yo nan yon sans oswa yon lòt lè pri pwodui yo chanje. Premye a se yon seri ipotèz sou jan nou reflechi ak fonksyone. Nan yon biyè anvan sa, nou te esplike teyori modèn konsomatè a gen 4 pilye: ansanm konsomasyon, ansanm reyalizab, preferans, prensip k ap gide konpòtman konsomatè a. Chak pilye sa yo gen yon seri ipotèz senp (e ki pa pi strik pase sa lè w byen gade) yo fè sou yo pou yo modelize konpòtman nou antanke konsomatè. Se pa yon bagay ki fasil ditou, lè w konnen jan moun konplike. Ebyen ekonomis yo rive leve gwo defi sa a (e yo jwenn anpil kritik tou, paske gen moun ki twouve ke ipotèz yo fè yo twò senp oswa twò strik, ke moun pi konplèks pase sa). Nou te fè deba sa deja, e nou te wè ipotèz yo pa oblije reyalis, boutanfen sa ki konte se èske teyori a ede nou konprann e predi sa k ap pase nan reyalite a. Ebyen wi, nan ka ki enterese nou an, teyori konsomatè a pèmèt nou konprann, mezire epi predi konpòtman konsomatè yo an jeneral, malgre divèsite konpòtman sa yo.

Pou ekonomis yo rive fè sa, nou te di yo fè yon seri ipotèz sou jan nou reflechi kòm moun, kòm konsomatè. Yo gen pou wè ak sa nou prefere (preferans nou). Gen 5 an tou, yo rele yo aksyom. An gwo, men sa yo di:

  1. Nou toujou konn sa nou vle: si yo pran yon pil pwodui met adwat nou, epi yo met yon pil lòt agoch nou epi yo mande nou chwazi, n ap toujou kapab di si nou pi pito youn pase lòt oswa si nou renmen yo menm jan (si nou pa gen preferans).
  2. Preferans nou yo lojik (yo tranzitif): si nou pi renmen fig pase ponm, epi nou pi renmen ponm pase kachiman, n ap lojikman pi renmen fig pase kachiman.
  3. Preferans nou yo kontini: nan menm egzanp dwat-goch la, sa vle di si nou pito pil pwodui ki agoch la pase sa ki adwat la,nenpòt lòt pil pwodui yo ta montre nou ki prèske menm jan ak sa ki agoch la, n ap pi pito l tou pase sa ki adwat la. Yon lòt fason nou ka di sa, se chanjman preferans yo pa brital, nou ka toujou imajine kèk etap entèmedyè.
  4. Nou pi pito gen plis pase nou gen mwens. Tankou, moun ki konn fè kòlè pa pran yon bagay y ap fè yo kado akoz ògèy yo pa koresponn ak pwofil sa…Aksyom sa di, plis djakout nou chaje, se plis nou kontan.
  5. Anfen, dènye aksyòm nan di nou renmen divèsite, nou renmen melanje byen yo, nou pi pito gen yon ti kras nan chak pase pou nou gen yon gwo kantite nan yon sèl grenn pwodui.

Tout pale sa yo se jis pou di nou koyeran nan chwa n ap fè yo. Ipotèz 4 la ak 5 lan, pafwa yo konn neglije yo, yo pa endispansab, men yo itil kanmèm. Ebyen maji teyori ekonomik lan opere lè li rive apati 5 ti aksyom sa yo sèlman dedui yon lwa jeneral sou konpòtman konsomatè yo an jeneral. Lwa sa a parèt sou fòm yon ekwasyon ki rele « Ekwasyon Slutsky » ke yo konn bay ti non « Ekwasyon fondamantal teyori demann lan ». Men kòm nou te pwomèt zewo ekwasyon pou biyè sa a, n ap prezante li yon lòt fwa. Men menm si sa, ekwasyon sa, lè ou aplike li pou yon grenn pwodui, pèmèt nou antre nan kè sa ki opere sou mache yo lè pri yon pwodui chanje. Li pèmèt nou antre anndan motè a pou wè sa k pase lè vitès la chanje. Sa ap tou mennen nou nan dezyèm eleman nou bezwen pou nou konprann pouki lè pri pwodui yo chanje moun yo achte plis oswa mwens nan pwodui sa a.

Ekwasyon Slutsky a aprann nou de bagay. 1) Li di nou gen 2 fenomèn ki pase lè pri yon pwodui chanje: yon efè sibstitisyon oswa efè ranplasman, ak yon efè revni oswa efè richès. 2) Efè total la se konbinezon oswa adisyon 2 efè sa yo. An nou pran ka kote pri yon pwodui bese. Pa egzanp, pri diri ta bese. Pandan pri mayi ret stab. Anvan chanjman pri a, m te nan yon nivo satisfaksyon, pafwa m t achte mayi pafwa m t achte diri, men m te toujou fè chwa k ap fè kè m pi kontan an nan limit mwayen m pèmèt mwen. Pou mwen, mayi ka ranplase diri, menm si m pi renmen diri, se sa k fè m te konn achte mayi pafwa, sitou li pa chè konpare ak diri a. Kounye a, m aprann pri diri a bese. San di petèt sa pral pouse m depataje bidjè m yon lòt jan ant mayi ak diri. Pa egzanp, m ka deside m ap ralanti sou mayi a pou m ka achte plis diri. Ebyen, atravè efè ranplasman an, bese pri diri a bese a, m ap kapab ranplase mayi a pa plis diri san sa pa chanje nivo satisfaksyon m te gen avan an.

Men sa pa rete la, gen yon dezyèm fenomèn ki pase: efè richès la. Bese pri diri a bese a, se tankou m vin santi m pi rich, se tankou bidjè m te ogmante yon sèl kou. M ka itilize mwens kòb pou m achte menm kantite diri m te konn achte anvan an, ki donk se tankou m vin ret yon kòb anplis e ak kòb anplis sa a, m ka deside achte plis diri toujou (konsa tou m te gendwa deside itilize kòb anplis la pou m achte vyann pitom tankou jan sa te fèt nan eksperyans an Chin nou te site a. Malgre m renmen diri, men si m te gen anpil kòb, m te ka manje l mwens e pwofite fè tèt mwen plezi ak lòt bagay tankou vyann, oma, elt. Ki donk, gen de opsyon posib pou efè richès la.

Yo rive demontre matematikman efè ranplasman an ap toujou negatif (oswa nil). Ki vle di, otomatikman pri yon pwodui bese, pou m kenbe menm nivo satisfaksyon anvan an, m ap gen tandans achte plis nan pwodui a, visevèsa. Kanta pou efè richès la, pa gen règ pou li. Sa pral depann si byen sa moun gen tandans konsome l plis oswa mwens lè yo gen plis kòb nan men yo. Pou anpil pwodui, pwodui, si revni nou ogmante, n ap konsome yo pi plis. Yo rele yo byen nòmal. Pou byen sa yo, efè richès la ap negatif, sa vle di lè pri yo bese sansasyon richès la ap pouse w achte plis nan yo. Men gen lòt pwodui ki depi w santi w pi rich, ou pa twò anvi konsome yo ankò, sa ka menm rive ou vin konsome yo mwens malgre ou gen plis kòb. Yo rele yo byen enferyè (byen yo rele byen Giffen yo se egzanp byen enferyè). Konsekans, pou byen sa yo, efè richès la pozitif. Anvan nou konkli, an nou fè yon sentèz rapid pou nou wè kote nou ye.

Dapre Slutsky, lè yon pri chanje sa gen 2 efè sou demann lan: yon efè ranplasman ak yon efè richès. Efè total la se adisyon de efè sa yo. Efè total=efè ranplasman+ efè richès. Nou te wè efè ranplasman an toujou negatif. Nou te wè apre sa, efè richès la ka negatif lè se yon byen nòmal, konsa tou li ka pozitif lè se yon enferyè. Nan ka se yon byen nòmal, efè richès la ki negatif pral ajoute sou efè ranplasman an ki li menm tou negatif. Ki donk efè total la ap negatif. Yon efè total negatif vle di lè pri a ogmante kantite yo konn achte ototal nan pwodui sa ap bese, menm jan tou lè pri a bese kantite yo konn achte ototal nan pwodui a diminye. Sa se egzakteman, lwa demann tou tan yo konn ap repete a. Men nan ka kote se yon byen enferyè, kòm efè richès la ap pozitif pandan efè ranplasman an toujou negatif, efè total la ka negatif si efè ranplasman an pi fò, konsa tou li ka menm rive pozitifi si efè richès la pi fò pase efè ranplasman an. Lè dènye sitiyasyon sa rive, nou an fas yon ka etranj kote moun ap achte yon pwodui pi plis toujou alòske pri pwodui sa ogmante, oswa yo achte l mwens alòske pri pwodui sa bese. Pwodui sa yo an jeneral se razè ak nesesite ki fè moun achte yo.

Pou nou konkli, lwa demann lan reyèl e li posib pou nou demontre l matematikman. Li se rezilta koyerans ak rasyonalite nou konn afiche nan preferans nou yo (ou mèt tande sa w tande), ak jan nou konsidere yon seri byen lè revni nou ogmante: èske se yon byen nou konsome paske nou razè sèlman oswa èske se yon byen n ap kontinye konsome menm lè bidjè nou ogmante? Kidonk, koze depi pri a ogmante moun ap achte pwodui a mwens lan, nou ka garanti l sèlman pou byen nòmal yo. Kanta pou byen enferyè yo, sa ka rive nou achte yo mwens sa ka rive nou achte yo plis lè pri yo ogmante. E analiz sa yo ka trè pètinan nan peyi tankou Ayiti. Lè lavi a vin pi chè, nou pa dwe kouri konkli moun yo konsome mwens nan pwodui premye nesesite yo. Sa ka menm rive yo konsome plis. Men lè kon sa, sa gen konsekans sou lòt pwodui yo te petèt konn konsome pou bon plezi oswa paske yo bon nan bouch. Se rechèch ki pou di nou jan sa ye.

COVID-19: orijin kowonaviris la

Atik an kreyòl, Kreyòl, Sante, , , , , , ,

Teyori konplo yo sou orijin nouvo kowonaviris ki lakoz COVID-19 la kontinye ap gaye menm jan ak viris la, malgre chaje done syantifik ki kontredi yo.

Youn nan « teyori » sa yo vle fè kwè viris la ta rezilta yon manipilasyon jenetik oswa yon eksperyans ki ta chape soti nan yon laboratwa nan Wuhan, vil chinwa kote epidemi an ta demare nan dat 12 desanm 2019. Alos, sa konn rive deja pou viris chape nan laboratwa al lakoz pwoblèm sante oswa epidemi. Li pa enposib nonplis, si yo pa met plis kontwol sou laboratwa yo pou alavni se aksidan ki fèt nan yon seri laboratwa sofistike ki lakoz pwochen pandemi an (pami laboratwa sa yo, menm genyen ki ap chèche fè viris yo vin pi tchak ou pi rezistan, men se pou amelyore konesans syantifik sou viris yo, sa ki ka itil tout moun). Apre sa, nou rekonèt tou gen anpil bagay nou pa ko konnen sou nouvo kowonaviris la ak orijin li. Men, malgre tout sa, nan ka SARS-COV-2 a (ki se non viris ki lakoz maladi COVID-19 la), literati syantifik sou sijè a montre viris sa gen mak fabrik yon lot kowonaviris nou abitye jwenn nan lanati lakay chovsouri yo e pa gen okenn prèv aktyèlman li se rezilta manipilasyon nan laboratwa.

Chèchè yo jwenn 96% nan sekans jenetik SARS-COV-2 a se menm ak pa yon kowonaviris yo rele RATG13 yo te dekouvri depi anvan nan yon gwòt nan Yunnan, an Chin. Youn nan esplikasyon ki egziste pou ti diferans 4% sa ki separe sekans 2 viris sa yo sigjere yo tou de ka soti nan yon zansèt komen. Epi 4% diferans lan ta rezilta omwen 20 lane evolisyon.

Gen 2 gwo senaryo syantifik yo anvizaje ki ta ka esplike orijin nouvo kowonaviris la. Swa li te gentan tou sou fòm sa depi nan lanati, kidonk tou pare pou rann nou malad depi nou antre an kontak ak li; swa travay adaptasyon an fin fèt anndan kò premye moun ki te enfekte yo. Premye senaryo a enplike alavni viris la ka retounen lakoz yon epidemi ankò, paske li toujou ap flannen nan lanati. Men si se nan kò moun li te vin pran fòm li pran kounye a, chans pou menm kondisyon sa yo repwodui fèb (e sa rasiran). Tout jan, relasyon yo dekouvri ki genyen ant RATG13 ak SARS-COV-2 a endike viris la gen anpil chans pou se nan chovsouri li soti. Men kom ka kote chovsouri transmèt moun viris dirèkteman yo ra oubyen pa egziste, li posib pou chovsouri a te transmèt viris la bay yon lòt bèt ki li menm vin transmèt nou li.

Viris yo konn bezwen yon reseptè pou koke sou selil nou yo pou ann apre yo ka penetre selil sa yo. Pati nan viris la ki responsab travay sa a (yon seri asid amine an patikilye), ann angle li pote non « receptor-binding domain« , oswa domèn fiksasyon reseptè a (DFR). Nan ka SARS-COV-2 a, li al fikse sou yon reseptè nan mambràn selil nou yo ki rele ACE2 (ki se yon anzim, yon tip pwoteyin). Gen anpil ACE2 nan manbràn selil poumon yo, kidonk se yon paradi pou plizyè kowonaviris, espesyalman SARS-COV-2 a. Nan yon premye tan, yo te panse viris RATG13 la, kontrèman ak nouvo kowonaviris la, pa t ka byen fikse sou ACE2 a. Sa te fè yo panse chans pou chovsouri sa yo ta enfekte nou dirèkteman te fèb, paske menm lè RATG13 la ta antre nan kò nou, li te ka pa rive enfekte selil nou yo. Men, yon rechèch pi resan ki pibliye nan Nature montre sa posib, RATG13 la ka fikse sou reseptè ACE2 yo. Kidonk, li toujou posib pou nouvo kowonaviris la nou ta trape l alorijin dirèkteman nan kontak moun ak chovsouri, san pa bezwen gen entèmedyè ant chovsouri a ak moun nan.

Men ipotèz entèmedyè a pwomèt anpil tou. Ta gen anpil chans pou se nan chovsouri yon viris (petèt zansèt RATG13 la) soti epi ale nan yon lòt bèt ki ta jwe wòl entèmedyè. La, viris la ta evolye, nan kwazman ak lòt viris ki sou entèmedyè sa a e ki pi adapte a kò moun. Konsa li ta vin devlope yon domèn fiksasyon reseptè (DFR) ki pi byen koresponn ak ACE2 ki nan kò moun nan.

Youn yon pi bon kandida yo pami entèmedyè posib yo se yon bèt yo rele pangolen, sèl mamifè ki gen ekay, ekay kèk moun fou ap chèche paske yo kwè li bon pou kansè ak pou bann gason. Vrèman vre, gen 2 kowonaviris yo jwenn sou li ki gen yon domèn fiksasyon reseptè ki sanble ak pa viris COVID-19 la, youn nan zòn Guangdong, lòt la nan zòn Guangxi, an Chin. Nan 2 kowonaviris nou jwenn sou pangolen yo, gen youn ki pi adapte pase lòt la pou ta enfekte selil nou yo, se sa yo te jwenn nan Guangdong lan. An gwo, li ta posib pou yon viris kowona lakay chovsouri yo al fè ladesant sou pangolen nan Guangdong yo, kote yo kwaze ak yon lòt kowonaviris ki te deja sou pangolen sa a e ki te gentan bon jan adapte pou fikse sou selil ki nan kò nou yo. Kwazman sa a ta kapab alorijin SARS-COV-2 a.

Komès pangolen ilegal, men li pa enposib pou se nan vann yo an kachèt sou yon mache kote y ap vann bèt sovaj nan Wuhan, an Chin, SARS-COV-19 la vin kòmanse pwopaje nan mitan moun. Kon sa tou, moun ki te an kontak ak bèt sa a kapab pote maladi a an pèsonn nan mache a. Pou jan materyèl jenetik nouvo kowonaviris la sanble lakay premye malad yo, sanble se yon sèl fwa transfè a fèt sot nan bèt ki ta jwe wòl entèmedyè a al nan moun (pou pi bonè zòn oktòb 2019 yo dapre kèk estimasyon). Ki donk, rès transmisyon an se ta nan mitan moun ankò li fèt.

Menm si se apati 2002 yo premye pantan sou kowonaviris ki kapab lakoz maladi grav (tankou epidemi SARS la an 2002 ak epidemi MERS la an 2012), sa fè lontan yo konn egzistans yo, e veterinè yo ap toke konn ak yo lontan akoz maladi yo pwovoke lakay bèt. Epidemi SARS la an 2002 ki t apral lakoz plis pase 700 moun mouri nan monn lan, te pouse anpil rechèch fèt sou kowonaviris yo.

An jeneral, yo klase yo an alfa, bèta, gama ak dèltakowonaviris. De dènye jan kowonaviris yo, ou plis jwenn yo lakay zwazo sovaj. De premye yo (e viris COVID-19 la se youn nan yo, yon bètakowonaviris) ou plis jwenn yo lakay chovsouri (e an jeneral sa pa rann yo malad akoz sistèm iminitè yo adapte pou sa). Yo dekouvri plis pase 200 nouvo kowonaviris lakay chovsouri yo. An 2019, nan yon revi literati syantifik sou kesyon an, de chèchè te gentan predi (e sa te previzib), gen anpil chans pou yon jou kanmèm kanmèm gen yon nouvo kowonaviris ki parèt e ki lakoz yon lòt epidemi. Sa rive vre, e se li n ap viv la.

Chèchè ki ekri atik revi literati nou sot site a, yo soti nan yon ekip anndan Enstiti Viwoloji Wuhan. Yo rele sa yon koyensidans, yon mo teyorisyen konplo pa vle wè.

« Nou pa tiye malere »

Atik an kreyòl, Ayiti, Ekonomi, Jwèt, Opinyon, Sosyoloji, ,

Yè swa, mwen te gen plezi akeyi ekonomis Thomas Lalime nan kad yon bèl konferans-deba sou Zoom. Se Association des étudiants antillais de l’Université Laval ki te òganize l nan okazyon 18 me a. Se te yon bèl okazyon pou n te pale sou enstitisyon, devlopman ekonomik, idantite, drapo, wòl fanm jwe nan istwa peyi a ak nan ekonomi l, dèt lendepandans, teknoloji, relijyon, edikasyon ak rechèch syantifik, eks. Konferansye a te souliyen twa gwo eleman ki ka favorize oswa bloke devlopman ekonomik yon peyi: faktè jewografik yo, kalite enstitisyon yo ak teknoloji. Li te pibliye yon liv an 2014, Économie haitienne: radiographie d’un désastre ki baze sou kwonik Des idées pour le développement li a nan Le Nouvelliste. Ladan li devlope pi an detay anpil nan pwen nou sot site yo. Malgre gen kèk pozisyon nan liv la ki diskitab (e se nòmal, kesyon sa yo pa levanjil), se yon liv Kreyonomi rekòmande. Nou espere yon jou ap gen yon vèsyon kreyòl e ap gen lòt konpilasyon kon sa.

Konferansye a te kite nou ak yon grenn graf ki mande reflechi. Se yon graf ki montre te gen yon lè, sa pa fè twò lontan an reyalite, Pwodui Enteryè Brit (PEnB oswa PIB) pa abitan an Parite Pouvwa Acha (PPA) ni Ayiti, ni Repiblik dominikèn ni Lachin…te pwòch. Epi nan yon ti kras tan, peyi sa yo pike monte pandan koub pa nou an sanse ret plat. Se pa jodi a yo ap reflechi sou dilèm sa yo nan ekonomi devlopman.

Bank Mondyal te menm ekri yon liv espesyal sou sijè sa a an 2015, Puzzles of economic growth. Ladan otè yo analize plizyè pè peyi kon sa nan monn lan ki sanble oswa te sanble tèt koupe men ki finalman pa suiv menm trajektwa devlopman. Pè Ayiti-Dominikani an se objè youn nan chapit yo. Apwòch yo a trè ekonomik, nou te ka menm di ekonomisis, men yo pote kèk eleman repons ki enteresan.

Nan liv la yo rekonèt Ayiti ak Repiblik dominikèn prèske (te) gen menm zèl kat nan men yo (tankou plaj, mendèv pou piyay, eks.), men finalman se Dominikani ki rive pwofite de yo. Soti 1960 rive 2000, envestisman an mwayèn nan Repiblik domikèn t ap pral reprezante 19% nan PEnB li pandan ann Ayiti li te sèlman 9%. Pandan Dominikani te met anpil enèji nan devlope 12 000 km wout, Ayiti li menm te soti ak 4 200 km sèlman. Anpil efò te fèt tou pou edike popilasyon an nan Dominikani (otè yo pa presize sa, men nou dwe ajoute se nan lang matènèl li edikasyon sa te fèt, sa ki diferan ann Ayiti). Se sèlman 16% pami sila ki gen plis pase 15 an yo ki pa konn li an Repiblik dominikèn pandan Ayiti pousantaj sa atenn 50%, dapre liv Bank Mondyal la. An lan 2000, Repiblik dominikèn te gentan ka atire 3 milyon touris pandan Ayiti li menm te soti ak 142 000 touris sèlman. San bliye konsekans ki vin tounen koz ann Ayiti, tankou konsekans tranblemanntè a ki vin agrave sitiyasyon, konsekans enstabilite politik, eks.

Otè yo met anpil aksan nan liv la sou envestisman Dominikani rive atire yo, sa ki se rezilta enstitisyon ki djanm ki kreye ensitatif pou sa (tankou definisyon ak pwoteksyon dwa pwopriyete prive yo) pandan Ayiti te echwe fè sa. Men yo echwe lè pou yo esplike pou ki sa Dominikani te rive fè chanjman enstitisyonèl sa yo (alòske o kòmansman te gen enstabilite politik ak anpil nan pwoblèm Ayiti gen la yo) epi Ayiti li menm li pa rive fè sa.

Repons kesyon sa yo pa senp. E okenn disiplin pa ka reponn yo pou kont li, san èd lòt disiplin (ekonomi, sosyoloji, listwa, jewografi, eks.). Malgre sa, apwòch enstitisyonèl ekonomis Thomas Lalime met aksan sou li a (menm si nan liv li a li rekonèt pwoblèm nan konplèks), li enteresan anpil. Nan liv li a, Thomas Lalime te gade jan « règ jwèt » yo ann Ayiti akayik, inefikas e konbine ak lòt faktè pou anpeche nou atenn kwasans ekonomik nou bezwen pou finanse devlopman ekonomik peyi a. Li brake pwojektè sou pouvwa yon seri « move enstitisyon », ki kapab fòmèl (tankou lwa yo) oswa enfòmèl (tankou koutim yo, mantalite yo, eks.)- e enfòmèl yo pi pisan toujou. Enstitisyon sa yo mal pou chanje, gen nan yo nou erite depi epòk kolonyal, e enstitisyon enfòmèl yo pi difisil toujou pou chanje. E pwen ki pi enpòtan an, yo afekte pèfòmans ekonomi an.

Apwòch sa a antre dirèk nan liy branch enstitisyonalism ekonomik Bernard Chavance rele nan liv li a « ekonomi neyo-enstitisyonèl » la (ki gen ladan moun tankou Ronald Coase yo, Oliver Williamson, Douglass North ak lòt otè tankou Masahiko Aoki, Avner Greif, Daron Acemoglu, Elinor Ostrom). Se yon apwòch ki alamòd (« Institutions matter » se nouvo slogan an, ki vle di « enstitisyon yo konte », nou pa dwe neglije yo). Dayè, apwòch sa akouche plizyè Pri Nobel deja. Travay North yo gen yon enpòtans espesyal pou diskisyon nou an.

Dapre North, si règ fòmèl yo ka evolye byen vit, règ enfòmèl yo (koutim yo, kwayans ak modèl mantal yo) jeneralman pran anpil tan anvan yo chanje, eksepte petèt lè gen yon boulvèsman enpòtan tankou yon revolisyon oswa yon gè.

Tankou, North ak Weingast te analize, nan yon atik selèb an 1989, plizyè chanjman dezyèm revolisyon angle a te pwovoke, sa yo rele « Glorieuse Révolution » an, ki t apral koupe fache ak monachi absoli nan stil Stuart yo pou ranplase l pa yon monachi konstitisyonèl apati ane 1688 yo ann Angletè. Anvan sa, Wa a te fè sa l vle, e lè nou di sa l vle, li pa t ezite gagote epi aji an deyò yon seri prensip etik de baz. Kòm dèyè l te won pandan li t ap pete kare (sa ki raple nou yon prezidan), vye pratik sa yo te vin alamòd: vann teren leta, tabli nouvo prelèvman ladwàn san rezon, fòse moun prete l lajan epi pa respekte angajman l pou l remèt lajan an, sezi/konfikse byen moun an gwo ponyèt, fè dil ak biznismann pou yo ka gen dwa monopòl nan yon sektè. Menm tit noblès yo ak gras wayal la te tounen biznis, ou te ka achte yo depi w gen lajan…

Apre revolisyon an, yo deside koupe fache ak abitid sa yo. Yo te vin deside tout gwo chanjman politik ap bezwen oke palman an anvan yo aplike l (kidonk prè lajan yo, taks yo, eks. te vin pi previzib), yo te eseye rann lajistis endepandan (sa ki te garanti angajman moun, sitou angajman leta a, ap kredib), eks. E se la sa vin enteresan. North ak Weingast montre senp ti chanjman sa yo nan enstitisyon yo t ap pral ogmante kredibilite leta a seryezman parapò ak kapasite l pou l pwoteje pwopriyete prive moun yo. Konsekans, mache kapital yo (kit prive kit piblik) devlope a yon vitès estrawòdinè ansanm ak mache dèt piblik la (to enterè yo degrengole san pa gen enflasyon, finans piblik pi byen jere, e menm gen yon inovasyon nan sektè a: se epòk sa Bank Angletè kreye).

Malerezman, chanjman bridsoukou sa yo ra. Pi souvan, mekanis depandans chimen tou trase yo kapab lòk nou nan yon sèl direksyon epi limite opsyon chanjman ki disponib yo. Tank tan ap pase, se tank enstitisyon ki la deja yo ap pran nanm. Enstitisyon ki te efikas lontan gen dwa vin pa adapte ankò epoutan, malgre sa, pèsonn pa ka chanje yo. Difikilte pou tabli yon bon sistèm kadas ki t ap itil pou devlopman sektè agrikòl la ann Ayiti se petèt yon bon egzanp. Dwa de dwàn pou piyay sou diri enpòte a se yon lòt egzanp. Gen direksyon, yon fwa ou fin pran yo, li difisil pou fè bak. E se youn nan pwoblèm mwen genyen ak apwòch North la, ou gen enpresyon li yon ti jan fatalis. E li pa vrèman ba w zouti pou chanje reyalite a, li jis konstate li difisil pou chanje.

Mwen te di Thomas Lalime sa nan konferans-deba a. M te pataje enkyetid mwen ak li sou posiblite pou apwòch enstitisyonalis la, malgre li itil pou konprann pwoblèm nan, finalman steril lè moman an rive pou rezoud pwoblèm nan. M te mande l èske sa pa fatalis. Li te pwomèt mwen li pa fatalis. North te di menm bagay la nan liv 1990 li a. Petèt. Men, ann atandan, m pa ko wè ki chanjman enstitisyonèl ki, pa maji, pral anpeche nou gen yon Kaporal Ti Lapli nan Gran Ravin k ap entèvni nan mikwo Lajenès pou l rasire nou ke li « pa touye malere », ke nou pa bezwen enkyete nou. Se « règ jwèt » la. Gang yo se pyon nan jwèt yon gouvènman ki bezwen yo pou chita pouvwa l. Men malgre sa, dekourajman pa dekourajman, refleksyon yo dwe rapousuiv.

COVID-19: ti chif Ayiti afiche yo kache yon lòt reyalite, dapre yon pwofesè nan Howard University

Aktyalite, Atik an kreyòl, Ayiti, Ekonomi, Enfòmasyon, Kreyòl, Opinyon, Sante

Dapre yon konparezon Doktè Serge Madhère fè, kantite ka COVID-19 ki konfime Ayiti a ba se vre, men maladi a penetre epi tiye moun nan popilasyon an a yon nivo ki wo lè nou konpare Ayiti ak lòt peyi nan rejyon an.

Nou p ap bliye jedi 19 mas 2020 sa a, lè yo te konfime 2 premye ka COVID-19 yo ann Ayiti. Nou t ap suiv a ki vitès maladi a t ap pwopaje nan monn lan ak anndan peyi yo, epi finalman nouvèl la te tonbe pou Ayiti tou. Kounye a, apre prèske 2 mwa, Ministè Sante Piblik ak Popilasyon an (MSPP) konfime 310 ka moun ki trape maladi a epi li regrèt lanmò 20 konpatriyòt. Malgre jan chif sa yo tris, yon moun ta kapab baze sou yo pou rete pozitif. Prèske 2 mwa apre maladi atrapan sa fin antre Ayiti, malgre konsiy pou #retelakaynou ak #kanpelwen yo ki pa (ka) respekte, Ayiti gen apenn 310 ka. Gen lòt moun ki di se akoz nou pa fè ase tès. Pwofesè Serge Madhère (Howard University), sou paj Facebook li, rasanble enfòmasyon ki disponib yo pou nou yon fason ki enteresan. Li montre, malgre chif yo parèt ba vre, lè nou sispann gade chif brit yo, reyalite a pa pi yès pase sa.

Premye sa pwofesè a, ki espesyalize nan analiz biyo-estatistik, atire atansyon nou sou li se to mòtalite a ki wo anpil lè nou konpare l ak lòt peyi nan zòn nan. Ki vle di, pousantaj moun maladi a touye pami ka ki konfime yo wo anpil menm si pa gen plis pase 20 moun ki mouri. Vrèman vre, sou chak 100 moun ki trape COVID-19 la Ayiti, gen anviwon 8 ki mouri. To mòtalite sa a (an reyalite, 7,7%) pi wo lontan pase pa Dominikani (3,6%), Kiba, Jamayik, Pòtoriko, rès Karayib la an jeneral e menm Etazini (5,6%). Se Jamayik ki sanble soti ak pi bon chif la (1,8% sèlman).

Men pwofesè a pa rete la, li pouse analiz la pi lwen toujou. Vrèman vre, jan li espike sa, Ayiti pa fè ase tès. Pandan li ap raple plis tès pa vle di plis ka konfime (Repiblik dominikèn fè 40% mwens tès pase Kiba, sa pa anpeche Repiblik dominikèn gen 6.5 fwa plis ka konfime pase Kiba), li souliyen enpòtans pou gouvènman an fè kou l konnen pou teste plis moun. Sa w pa konnen pi gran pase w, kidonk si nou vle gen plis kontwòl sou maladi a, pa gen wout pa bwa, nou bezwen plis enfòmasyon. Men malgre nou manke enfòmasyon akoz yo pa fè ase tès, Madhère itilize chif ki disponib yo yon fason ki enteresan pou li kapab tire kèk rezilta ki mande reflechi. Men kòman li esplike demach li a:

Pi ba a n ap jwenn yon tablo ki rasanble tout rezilta sa yo. Analiz sa yo montre Ayiti nonsèlman pa fè anpil anpil tès men kantite li fè pou chak 100 000 moun nan popilasyon an rizib lè nou konpare l ak lòt peyi nan rejyon an. Sa se youn. Kounye a, lè nou gade kantite ka konfime (2 an mwayèn) sou chak 100 000 moun k ap viv ann Ayiti, se vre, li parèt ba parapò ak lòt peyi yo. Se li ki pi ba pou dayè lè nou konpare ak lòt peyi Serge Madhère foure nan analiz li a. Men bagay la gate lè nou gade to enfeksyon an, sa vle di kantite ka ki konfime sou chak 100 moun yo teste. To Ayiti a se 16,7% e se pa li ki pi ba nan rejyon an, menm si se pa li ki pi wo nonplis nan Karayib la. Kiba (2,5%) ak Jamayik (6,9%) sanble se yo ki pi bon elèv nan klas la.

Menm si Ayiti miyò pase Repiblik dominikèn, malgre nou eseye kontwole efè kantite tès la sou analiz la, analiz Serge Madhère la montre gen pi bon pase nou (Jamayik ak Kiba). Kidonk li pa sifi pou nou kontinye ap di sa miyò ann Ayiti pase Dominakani, li lè pou nou konpare tèt nou ak sila ki jiska prezan jwenn pi bon rezilta yo nan klas la pandan n ap eseye fè plis tès posib.

« Se pou sa yo voye m lekòl, pou m ka aprann franse »:pou ki sa lekòl Ayiti se yon gaspiyaj tan

Atik an kreyòl, Ayiti, Ekonomi, Kreyòl, Lang, Matematik, Opinyon, Sosyoloji, , , , ,

Jouk nan ane 2000 yo, youn nan bagay ki te plis domine espesyalis edikasyon nan monn lan se pwoblèm al lekòl la. Te gen twòp timoun sou planèt la ki pa t ka al lekòl. Peyi tou patou te pran gwo angajman, fè gwo pwomès, siyen gwo akò pou rekonèt edikasyon pou tout moun se yon minimòm pou devlopman kèlkelanswa peyi a. Vrèmanvre, te gen gwo pwogrè ki te rive fèt nan sans sa a. Pa egzanp, Nasyonzini rapòte an 2014, nan bilan li t ap fè sou Objektif Milenè pou Developman yo, soti 2000 rive 2012 pousantaj timoun ki frekante lekòl primè nan peyi an devlopman yo soti nan 83% monte nan 90%.

Gen anpil defi ki rete pou leve toujou nan kesyon aksè a, nan peyi tankou Ayiti jiska prezan sou chak 100 timoun nan entèval 6 rive 9 lane, gen 21 ki pa ka al lekòl. Menm si sa, mondyalman, ni ann Ayiti tou, pwogrè ki fèt nan zafè pousantaj timoun (ak ti fi) ki gen chans al lekòl se bagay ki ankourajan. Malerezman, prèske nan menm peryòd la espesyalis yo t ap pral reyalize gen yon lòt pwoblèm ki grav menm jan ak pa ale lekòl la: pwoblèm aprantisaj la. Sa yo dekouvri, li pa sifi pou timoun al lekòl oswa ka al lekòl. Timoun ka bouke jwenn lekòl epi yo pa met pye (pwofesè yo tou fò nan bay ratman). Pi tris toujou, yo ka bouke met pye lekòl la, epi yo pa aprann anyen.

Esther Duflo ak Abhijit Banerjee, de « pri Nobel ekonomi » resan resan, te rapòte nan liv Repenser la pauvreté yo a (Repanse povrete) ki te soti an 2011, yon to absanteyism pou timoun yo ki ant 14 ak 50% atravè monn lan. Yo al pi lwen. Yo rapòte rezilta chokan yon ONG ann End ki rele Pratham te jwenn nan sa ki gen pou wè ak sa timoun yo aprann tout bon sou ban lekòl yo. Sou 700 000 elèv Pratham te evalye o aza, 35% nan sa ki te gen ant 7 e 14 an yo pa t menm ka li yon paragraf byen senp, 30% sèlman te ka fè yon senp kalkil aritmetik. Rezilta nan lòt peyi an devlopman prèske ale nan menm sans lan. O Kenya, yon ankèt te revele 27% timoun 5yèm ane primè yo pa t ka li yon paragraf senp ann angle, 23% pa t ka li youn an kiswahili, 30% pa t ka fè yon divizyon byen senp. Nan peyi Pakistan, toujou dapre otè yo, 80% timoun twazyèm ane fondamantal pa t ka li yon paragraf nivo premye ane. Duflo ak Abhijit menm oblije mande tèt yo èske lekòl pa finalman fè timoun yo bliye menm sa yo te konnen deja, tankou konpetans kalkil anpil nan yo ka te devlope lakay nan ede paran yo kenbe boutik fanmi an? Antouka, tout chif sa yo aprann nou yon bagay, mennen koulèv la lekòl se youn, fè l chita se de, fè l aprann se twa.

Kesyon lang nan, mete sou pedagoji ak anviwònman ki pa adapte, vin konplike sitiyasyon an plis toujou, e egzanp Ayiti a montre sa. Anpil travay syantifik ak rekòmandasyon ofisyèl atravè monn lan souliyen enpòtans lang matènèl pou yon bon aprantisaj lekòl. Malerezman, Ayiti, kote pi fò timoun se kreyòl ki lang matènèl yo ak lang yo itilize chak jou nan tout sa y ap fè, lekòl itilize yon lang ki depaman ak reyalite y ap viv la. Nan rapò 2005 Education For All la (Edikasyon pou tout moun), yo te esplike aprann timoun yo nan yon lang yo pa konnen oswa pa metrize, se tankou mande yon moun fè yon travay san w pa ba l zouti pou sa. Imajine w ki dwe klouwe yon klou nan mi ak de men w de pye w, san ni mato ni wòch. Metòd yo itilize Ayiti a, kote kou, egzamen, eksetera ap fèt an franse oswa nan yon melanj pokofonik franse-kreyòl pandan timoun yo se kreyòl yo pale e konprann pi byen, pa fouti efikas. E se pa pawòl an lè. Gen omwen 2 seri rezilta nan rechèch syantifik ki fèt ann Ayiti ki montre fè lekòl an kreyòl t ap bay pi bon rezilta pase fè lekòl an franse (ceteris paribus). Yon premye kategori konsène aprantisaj timoun nan primè. N ap pran 2 rechèch kle ki konpare pèfòmans nan lekti timoun ki aprann an kreyòl ak pa timoun ki aprann an franse. Apre sa, gen rechèch tou ki montre menm pou matyè ak konsèp wo nivo nan matematik oswa nan syans nan nivo segondè, kreyòl la bay pi bon rezilta.

Nan nivo primè, youn nan bèl eksperyans yo rapòte se eksperyans Lekòl Matènwa a. Se yon lekòl nan Lagonav ki pran plezi nan inove pou rezoud yon seri defi – n ap tou pwofite souliyen efò yo fè pou entegre timoun kokobe (andikape). Kòm yo chwazi fè kou yo an kreyòl pou timoun yo, youn nan defi yo te dwe leve se jwenn liv pou timoun yo fè lekti an kreyòl. Ebyen ki solisyon yo jwenn? Yo fè timoun yo ekri pwòp liv yo an kreyòl apati ti istwa timoun yo ankò kreye oswa adapte!

Nan yon atik (ak tou yon rapò pi detaye) li pibliye an 2016, Michel DeGraff, nan MIT, konpare nan lane 2012-2013 pèfòmans timoun Matènwa (premye ak dezyèm ane) ak pa timoun nan 5 lòt lekòl ki nan zòn nan e ki itilize metòd tradisyonèl ki baze sou franse a. Li sèvi ak yon enstriman ki rele Early Grade Reading Assessment (EGRA), ki se yon pwodui anpil spesyalis nan edikasyon itilize pou evalye kapasite lekti, konpreyansyon tèks alekri ak aloral. DeGraff jwenn 2 kategori rezilta. Yon premye kategori montre elèv Lekòl Matènwa yo pi pèfòman, afiche yon skò medyan ki pi wo pase pa elèv ki pa nan Lekòl Matènwa yo, pou yon menm nivo. Nan ane ki vin apre a (2013-2014), apre yo fin eseye menm apwòch Lekòl Matènwa a nan lòt 5 lekòl yo, yo jwenn pèfòmans elèv lekòl sa yo nan lekti vin amelyore (sa ki nòmal) nan pwen pou yo vin pwòch pèfòmans elèv ki nan menm nivo ak yo nan Lekòl Matènwa (sa ki pa t kon sa avan). Kidonk, lekòl ki pa t santre pedagoji yo a sou kreyòl (ak aprantisaj aktif) te nonsèlman an reta nan pèfòmans lekti pa rapò ak Lekòl Matènwa, men apwòch Matènwa a te pèmèt yo ratrape nan reta yo a. Sa ki frapan ankò, Christine Low (ki se youn nan moun ki panse inisyativ Lekòl Matènwa a e ke m te gen plezi rankontre yon fwa) te esplike jan aprantisaj an kreyòl la pa t ditou anpeche elèv yo fè nòt pou franse nan egzamen leta…

Yon ti jan pi pre nou, an 2020 an, gen yon rechèch Guzmán ak kèk kolèg pibliye nan jounal Reading Research Quaterly, ki jwenn rezilta ki ale nan menm san ak pa DeGraff yo, ann Ayiti. Apati yon echantiyon 1189 elèv premye ane o aza (632 nan yo te sèvi kòm gwoup referans pou fè konparezon yo) nan 94 lekòl katolik Gonayiv ak Okap, otè sa yo teste efikasite yon pwogram lekti an kreyòl pou devlope kapasite lekti timoun yo. Gwoup referans lan menm te kontinye nan metòd tradisyonèl la (ki priyorize franse). Yo itilize menm zouti EGRA a pou teste 8 konpetans nan lekti lakay timoun yo (ladan yo genyen kantite lèt pa minit, kantite son pa minit, eks.). Analiz statistik yo fè montre nan fen premye ane a gwoup ki te suiv pwogram lekti an kreyòl la siyifikativman pi pèfòman nan lekti pase gwoup referans lan pou 6 kategori konpetans sou 8 sa yo te teste yo. Nan fen dezyèm ane fondamantal la, menm penpenp lan, te gen yon diferans pozitif e siyifikatif pou 6 nan konpetans lekti yo. Analiz regresyon ki fèt yo montre pwogram an kreyòl la pou bokou , e siyifikativman, nan diferans pèfòmans sa yo.

Yon moun ta ka di se pou timoun piti sèlman sa kenbe. Pou konsèp wo nivo ki gen pou manyen nan klas segondè yo, kreyòl la ka plis yon andikap pase yon avantaj. Se mòd prejije sa yo dayè anpil moun genyen sou kreyòl, yo pa kwè li kapab fè lasyans, pale matematik, devlope konsèp. Poutan se pa sa rechèch yo montre.

Anplis travay ki fèt nan lòt peyi ki montre konsèp yo pi byen pase lè yo anseye yo nan lang matènèl, gen yon tèz doktora Behrmann pibliye an 2018 ki montre klèman avantaj yon ansèyman matematik ak syans an kreyòl nan nivo segondè, soti nan klas 7yèm ane fondamantal rive nan filo. Otè a esplike yo te prezante menm kou a an franse bay yon gwoup an kreyòl epi bay yon lòt gwoup nan chak klas, ni pou matematik ni pou syans. Tout sa fèt nan yon lekòl ki pran fi sèlman nan depatman Lwès la, ak 139 elèv. Chak klas te separe o aza an 2 gwoup. Anvan kou a, gwoup yo te pase yon egzamen an rapò ak konsèp yo pral prezante yo a pou teste kisa yo konnen deja. Rezilta yo montre tou de gwoup yo te demare ak menm nivo konesans, pwen yo te fè nan ti tès demaraj la pa t siyifikativman diferan. Poutan, apre sa, tès yo fè yo sibi nan fen kou a revele elèv ki te suiv kou a an kreyòl yo pi byen konprann kou a e fè plis pwen pase gwoup ki te suiv li an franse a, ni pou matematik ni pou syans (sof nan de ou twa klas, nan chak ka).

Men pati ki pi enteresan nan travay Behrmann nan, se petèt pati kalitatif la. Malgre elèv sa yo konnen e konstate yo pi byen konprann nosyon yo an kreyòl, malgre yo rekonèt se lang sa yo konprann pi byen, se li yo pale lakay yo (e pou anpil nan yo se sèl yo ki ka pale franse lakay yo), yo rete kwè se franse ki ap ba yo plis chans reyisi. Analiz kalitatif la montre tou fonksyònman lekòl la menm, jan pwofesè yo wè e trete tout moun ki eseye pale kreyòl, tout sa yo kontribye nan devalorize lang kreyòl la nan je elèv yo, malgre elèv yo rekonèt si kou yo te fèt an kreyòl yo t ap konprann pi byen.

Menm si m p ap di anyen entèlijan an franse, pale m pale l la gentan fè m pase pou yon moun entèlijan, gen pwofesè ki p ap menm di m ki lè l ye si m adrese yo an kreyòl, m pa menm bezwen imajine kòman sa ye nan nivo inivèsite. » (Yon elèv reto)

Men temwayaj ki petèt pi frapan an, e se li nou site nan tit biyè sa a, se pa yon elèv ki di paran l yo se pou sa menm yo voye l lekòl, pou l aprann franse…

« Se poutèt sa menm yo voye m lekòl, pou m ka aprann franse. » (Yon elèv setyèm ane)

Se kòm si aprann lòt bagay yo te mwens enpòtan pase aprann franse. Petèt nan lekòl Ayiti a, lòt aprantisaj yo pa t janm enpòtan vre. Si yo te enpòtan, yo t ap fèt an kreyòl. Paske jan etid nou te prezante yo ak anpil lòt montre sa, pa gen pi bon lang pase lang manman pou aprantisaj toutbon rive fèt. Lekòl Ayiti pa ka kontinye fè timoun yo gaspiye 13 lane nan lavi yo pou yo ka (mal) aprann pale franse. Yon peyi tèt an wo p ap posib ak modèl lekòl tèt an ba sa a.

Wi ka non: strateji « ban m prèv » la pou andyoze ti fi nan Site Solèy

Atik an kreyòl, Ayiti, Fanm, Sante, Sosyoloji, , , , ,

Lè yo site non Site Solèy yon kote, se pa toujou lide pozitif ki pase nan tèt nou. Se vre Site Solèy se yon bidonvil kote moun ap viv nan malsite, kote salè mwayen pa jou a mwens pase 1,25 USD pandan nan peyi a li se 2 USD, kote anpil moun ale nan peyi san chapo san yo pa gen chans depase laj 50 an, e kote vyolans (ladan gen vyolans sou fanm ak ti fi) ap fè kenken.

Guitele Rahill ak kèk lòt kolèg (Sabine Lamour nan SOFA ak Phycien Paul nan OREZON pami otè yo), nan yon atik syantifik ann anglè ki titre « Ban m prèv » ki soti an 2020 nan Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, raple nou poutan an 2019 Site Solèy te bay 93% to reyisit nan egzamen leta 9yèm Ane, plis pase anpil lot zòn ki gen plis resous pase l. Atik Guitele ak kolèg li yo raple tou pifò moun k ap viv la se moun pezib k ap feraye pou pran swen fanmi yo ak bay pitit yo yon avni, e edikasyon se youn nan opsyon yo parye sou li. Malerezman, plen obstak sou wout timoun yo, espesyalman ti fi, ki ka anpeche yo espere yon demen miyò. Youn nan obstak sa yo se lè ti fi tonbe ansent pandan adolesans yo. Atik la montre jan, menm nan ka kote yo te parèt dakò kouche ak mesye ki ansent yo a, an reyalite konsantman sa a konn byeze e kache gwo manipilasyon sikolojik.

Kesyon gwosès ti fi (gwosès anpil fwa ti fi sa yo pa t swete) pa konsidere kòm yon priyorite ann Ayiti. Epoutan, dapre otè atik tou nèf sa a, li ta dwe yon priyorite pou omwen 5 rezon. Premyeman, Ayiti pami 8 peyi ki afiche pi gwo risk pou ti fi mouri akoz gwosès oswa akouchman. Apre sa, gen anpil enfòmasyon ki manke sou sante (san bliye sante mantal) adolesan ann Ayiti. Twazyèmman, fanm ann Ayiti 4 fwa pi arisk pase gason pou yo soufri depresyon. Katriyèmman, 25% fanm ansent ak 20% fanm ki fenk manman yo nan monn lan konn soufri depresyon e adolesan ki soufri depresyon pi fasil touye tèt yo. Anfen, suisid se prensipal koz lanmò lakay adolesan mwens pase 19 an yo nan monn lan e 90% adolesan ki touye tèt yo nan monn lan se nan peyi ki a fèb revni oswa revni mwayen, tankou Ayiti, sa rive.

Kidonk ansent bonè kapab poze gwo risk pou sante fizik ak sante mantal ti fi yo, men tou se yon baryè ki ap bloke yo depi kounye a e konsa minen chans pou nou rive nan yon sosyete kote dwa moun respekte, sitou lè nou konnen se sitou fi ki pran swen timoun nan sosyete debalanse n ap viv ladan yo a. Atik Guitele ak kolèg li yo ekri a idantifye, apati yon seri entèvyou ak ti fi ki ansent oswa ak moun k ap pran swen yo nan Site Solèy, plizyè eleman ki favorize ti fi tonbe ansent bonè nan Site a. Gen nan yo nou te ka gentan devine, tankou konsekans Tranblemanntè 12 janvye 2010 la, povrete ak grangou oswa pwoblèm edikasyon seksyèl. Men faktè ki sandout pi frapan an (e pi chokan) nan sa yo liste yo se strateji « ban m prèv » la. Demach mande prèv sa a montre ki kalte gwo presyon sikolojik ti fi yo ap sibi ak jan mank matirite yo nan laj sa a rann yo vilnerab pou predatè seksyèl.

Prèske tout ti fi ansent otè yo te kesyone yo rekonèt « ban m prèv » alorijin ansent yo ansent bonè a. Bay prèv n ap pale a se yon veritab strateji mesye yo deplwaye pou jwe nan lespri ti fi yo, kote yo fè yo santi bezwen pwouve yo vyèj pou sove diyite yo. Mete sou sa, ti fi yo konn pa gen chwa vrèman, lè yo konnen se swa yo bay « prèv » la oubyen yo pran risk sibi yon kadejak. An menm tan, si yo « bay prèv » la twò rapid, yo pase pou ti cholin e nouvèl la gaye nan pwen pou lòt moun vin ap mande pa yo. Men yon ekstrè ki montre kòman pafwa di « wi » konn sèl opsyon ti fi sa yo genyen.

Lè yo di w « ban m prèv » la, si w kouri di non, mesye yo ap menase w, pi mal toujou, yo ka menm planifye yon kadejak sou ou pou pini w. Lè konsa yo di w ou do panse w se yon pil afè oswa w twò edike pou yo, oubyen yo di w ou bay tèt ou twòp enpòtans y ap fè w rete. Ou menm ki konn sa, ou kapab pè di non epi ou dakò menm kote a pou w kouche ak yo. Men, lè w fè sa, yo di w fasil e lè yo fini avè w, yo fè nouvèl la gaye di w se yon ti fi fasil, konsa pou lòt yo ka vin mande pa yo. Lè konsa ou pa vrèman gen lechwa. (Temwayaj yon ti fi 13 an)

Gen yon lòt temwayaj nou jwenn nan atik la ki pi twoublan toujou. Li montre jan adolesan yo kapab vilnerab e gen difikilte rekonèt yon seri tantativ pou manipile yo. Lè konsa, menm yo menm ka pa konsyan se abize yo te abize yo.

Nou sis la ap viv nan yon pyès kay e se atè nou dòmi. Yon jou swa, m pantan nan dòmi pou m jwenn gran frè m nan k ap manyen m, kifè m tonbe rele. Ti kay nou an tèlman kole ak lòt yo e pa vrèman gen fenèt. Gen yon vwazen ki tande nou tout k ap rele e li fè bri kouri frè m nan pèdi m. Tout moun tonbe rele m ras kabrit paske yo di se sèl kabrit ki kouche ak fanmi yo. Mwen m te konnen frè m nan pa t kouche m, men patnè ki t ap fè bri kouri a vin di m ba l prèv, konsa l ap di lòt moun yo se te yon fo rimè. M ale epi m pwouve l sa! Se li ki te pèdi mwen! Lè mwen di l mwen ansent pou li, li krache sou mwen epi li di, « Sot sou mwen, ras kabrit! Frè w la ki papa l!

Si strateji « ban m prèv » la efikas konsa, sa gen arevwa, jan otè yo souliyen sa a, ak edikasyon janre nou resevwa ki bay ti gason yo pouvwa e prepare ti fi yo pou yo vin sèvyab e konsa rann yo vilnerab. Pou dayè, jan Sabine Lamour te analize sa a, nou prepare fi yo pou vin poto mitan, pou yo wè tèt yo tankou yon resous ki adispozisyon lòt moun pandan gason yo yo menm pa gen kalte chay sa sou do yo. Jan yon ekstrè nan atik la raple sa, paran yo renmen di an palan de ti gason « Se ti kòk mwen genyen, zafè ti poul nan poulaye pa gade m ».

Atik Guitele et al. (2020) sa tonbe daplon, nan yon moman kote nou ap enkyete nou pou Grenadyèz nou yo apre gwo akizasyon ki sou tèt Prezidan Fédération Haïtienne de Football la (FHF). Nan ka Site Solèy la, atik la di yo estime 50-70% fi ak fanm ta ekspoze omwen yon fwa a vyolans seksyèl an deyò relasyon koup e se enpinite k ap fè lalwa. Pandan nou ap swete pou lajistis fikse responsablite yo nan dosye FHF la, n ap pwofite raple rasin pwoblèm sa yo fon e yo anpil. Okenn byennèt p ap posib toutan leta ak tout sosyete a pa deside koupe fache ak sitirans, konbat enpinite, bay viktim yo akonpayman epi atake pwoblèm nan nan rasin.